بررسی ابیات مثنوی از دیدگاه صاحبنظران

می‌خواهیم سخن درباره انسانی بگوییم كه چه در دوره خود و چه بعد از زمان خود نابغه زمان است و باید گفت كه از جرگه انسانهای عادی خارج است

بررسی ابیات مثنوی از دیدگاه صاحبنظران             

بسم الله الرحمن الرحیم

                 مقدّمه

بشنو این نی چون شكایت می كند           

از جدایی‌ها حكایت می كند

می‌خواهیم سخن درباره انسانی بگوییم كه چه در دوره خود و چه بعد از زمان خود نابغه زمان است و باید گفت كه از جرگه انسانهای عادی خارج است. انسان والایی كه حكایت های دقیق عرفانی را آن‌چنان زیبا در ذائقه ما می ریزد كه شهد آن روح ما را تازه می سازد. حكایت‌هایی كه با داستانی به ظاهر ساده شروع می‌شود و مفاهیم بلند و عمیق عرفانی از آن نتیجه می شود انسانی كه برای فهمیدن سخنان او باید اهل دل بود تا لطف سخنان او را احساس كرد ولی افسوس كه ما خاكیان در بند این دنیای مجازی لطف سخنان او را در نمی یابیم و از دریای لطف معانی او كه به كنایه ابراز می شود بی نصیبیم. اگر گاهی درك مفاهیم برای ما ثقیل می شود به خاطر آن است كه جر جرار سخن مولانا را به عالمی فراتر از این عالم می كشاند.

دیگر در این قسمت مولانا سخن نمی گوید بلكه بارقه‌ای از لطف الهی‌است كه بر زبان مولانا جاری می شود مولانا بعد از مدتی كه دراین دریای لطف الهی غوطه‌ور است بار دیگر به خود می آید و مطلب را به صورتی زیبا ادامه می دهد.

در این جا باید بگوییم خداوند به همه انسان‌ها چشم لطف دارد و به اولیای خود نظری دیگر؛ به این معنا كه با جرقه‌ای شمع وجود آنها را شعله ور می سازد طوری كه خود می سوزند و دنیایی را روشن می كنند.

چون به سرچشمه این تحولات روحی نظری اندازیم این مطلب را بهتر درك می‌كنیم ما در این جا به صحت و سقم حكایتهایی كه برای عارفان نقل شده است كاری نداریم. بلكه مفهوم آن مورد نظر است همچنان كه خود مولانا گفته است.

ای برادر قصه چون پیمانه است                

              معنی اندروی به سان دانه است

دانه معنی بگیرد مرد عقل                           

ننگرد پیمانه را گرگشت نقل

                                                                                       «مولوی»

نمونه‌هایی برای تفهیم مطلب ذكر می كنیم.

الف:برای تغییر حال سنایی باید برخوردی با فردی به نام «لای خوار »وجود داشته باشد تا شوری بر روح بی قرار سنایی زده شود.

ب:برای دگرگونی روح ناصر خسرو بایستی او خوابی ببیند تا از خواب دوشین چهل ساله بیدار شود.

ج: برای تغییر وضع عطار باید درویشی باشد تا جلو او بمیرد و او تحول یابد.

د: در تغییر وضع مولانا درویش ژولیده چركین قبایی، شمس، باید كه با مولانا برخوردی سؤال گونه داشته باشد تا مولانای متعبد را متحول سازد؛ مولانایی كه آتشی به وجود انسان‌های خاكی می اندازد طوری كه دوست و دشمن او را بستایند و هنگام مرگ او شهری گریه كند و دنیایی در ماتم او بسوزد.

مولانا در پاسخ درخواست حسام الدین چلبی از گوشة دستارش 18 بیت آغازین مثنوی را بیرون می كشد. ابیاتی كه از جدایی انسان از آن منبع لایزال الهی صحبت می كند.

بشنو این نی چون شكایت می كند                       

از جدایی ها حكایت می كند.

وقتی كه به داوری درمورد این ابیات می نشینیم

 می بینیم چه زیبا مولانا دنیای خیالی ما را تصویر كرده است. دنیای كه ما روح انسانی را در آن حبس كرده و فقط به لذات ظاهری آن توجه می كنیم ولی دریغا كه درك این مفاهیم برای ما خاكیان كه بسته ظواهر این دنیاییم غیر ممكن است خود مولانا هم كه باطن انسان‌ها را می شناسد و می داند كه ما نوشنده این مطالب نیستیم چنین می‌فرماید:

در نیابد حال پخته هیچ خام                                

پس سخن كوتاه باید والسلام

                                                                                                «مولوی»

سخن درباره مولانا زیاد است و باید گفت هر بیتی از ابیات او دریایی است كه هر كه به این دریا رود غرق شود و به عمق آن نرسد و شاهد براین ادعای من شرح‌های مختلفی است كه در مورد مثنوی نوشته شده است.

از آن جایی كه جایی ندیدم كه به مقایسه ابیات از دیدگاه صاحبنظران بپردازد بر آن شدم كه هر چند ناقص به این امر مهم بپردازم هر چند كه قبول دارم در این مورد ناتوانم.

برای نمونه ابیات 3100-2900 دفتر سوم را برگزیدم كه به این صورت مورد بررسی قرار گرفته است؛ نخست بیتی از مثنوی با تصحیح نیكلسون آورده‌ام سپس به دیدگاه‌های صاحب نظرانی چون زمانی – استعلامی – جعفری و شهیدی پرداخته‌ام. در مورد هر بیتی نسخه بدل آن هم مورد دقت واقع شده است و در پایان نتیجه گیری از دیدگاه‌ها بیان شده است.

همین جا باید گفت (زمانی) در مورد معنای كلمه تمام معانی آن را آورده است و این ما هستیم كه معنی صحیح را باید برگزینیم (جعفری) به مسائل حاشیه‌ای پرداخته است و (شهیدی) نیز تنها به معنای ظاهری كلمه توجه نموده است.

بنابراین باید نظر (استعلامی) را صحیح تر و دقیق تر قبول كنیم.

در پایان باید گفت كاری كه انجام شده هر چند كاری ناقص به نظر می رسد ولی امیدواریم كه روزنه‌ای برای ورود به اندیشه های مولانا باز شده باشد كه نكات مورد نظر مولانا از آن گرفته شود و این كار الگویی برای آیندگان باشد.

زندگی نامه مولانا

نوشتن سرگذشت مردی چون مولانا جلال الدین، كار آسانی نیست مردی كه مریدان و دوست‌دارانش به او یك سیمای فوق انسانی می دهند.

مولانا روز ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری مطابق با سی ام سپتامبر 1207 میلادی در بلخ به دنیا آمد.

پدرش واعظ سرشناس شهر بهاء الدین محمد معروف به بهاء ولد بود. در منابعی كه پس از مولانا نوشته شده بهاء ولد را فقیه بزرگ، صاحب فتوی، از مشایخ فرقة كبروی (پیروان شیخ نجم الدین كبری) و دارای لقب سلطان العلماء می بینم.

از خود بهاء ولد نقل شده كه لقب سلطان العلما را پیامبر در خواب به او عطا كرده‌است.

(زرین‌كوب : سرنی – 71)

آفریننده مثنوی مردی است به نام محمد با لقب جلال الدین ؛ دوست داران و یاران او، از او به لفظ مولانا یاد كرده‌اند، و افلاكی در مناقب العارفین از قاضی نجم الدین طشتی نقل می كند كه پیش از مولانا، نام مثنوی و لقب مولانا به صورت عام به كار می رفته اما چون به حضرت مولانا ، منصوب شد، خاص گشت ، چون نام مثنوی گویند، مثنوی مولانا و چون نام مولانا گویند، حضرت او مفهوم می شود.

( افلاكی مناقب العارفین . ص 597)

به دلیل شخصیت ممتاز، مولانا را خداوندگار نیز خطاب می كردند و افلاكی می‌گوید كه این خطاب را نخست پدر برای او به زبان آورده است.

                                                         شرح احوال مولانا استاد فروزان فر  3

در آن روزگار لقب، خداوندگار مانند خواجه برای كسانی به كار می رفت كه حرمت معنوی و اجتماعی داشتند.

افلاكی  در مناقب العارفین، مولانا را سرالله الاعظم نیز گفته است.

                                                                               نگ:همان جا       4

تخلص مولانا را دو مطلب می دانند یك خاموش و دیگری شمس كه وجود تخلص خاموش با توجه به تكرار در پایان بسیاری از غزلیات دیوان شمس می باشد كه نمی تواند صحیح باشد.

از مولانا، با عنوان رومی و مولانای رومی هم یاد می شود زیرا كه او در روم در آسیای صغیر قدیم و تركیه امروز می‌زیسته و آرامگاه پدر و  خود و خاند‌انش نیز در شهر قونیه است، اما در مغرب زمین همه او را به نام (رومی) می شناسند. از میان تمام این نام ها مشهورترین همان مولاناست.

روایاتی كه جای تردید دارد آن است كه نسبت بهاء الد را از سوی پدر به ابوبكر صدیق، نخستین خلیفه پیامبر، و از سوی مادر به خانه‌ان خوازمشاهان منسوب می‌دارد.

در این مسأله تردیدی وجود ندارد كه به دلیل حمایت محمد خوارزمشاه از فقها و تحریكاتی كه در مجلس بهاء ولد بر ضد او انجام می گیرد بهاء ولد از بلخ مهاجرت می نماید كه آغاز مسافرت طولانی بهاء ولد و مولانا باید در سال 616 یا 617 همزمان با گسترش یورش مغولان باشد. در راه‏‏ِ خود، پدر و پسر به نیشابور می‌رسند در حالی كه پسر نوجوانی سیزده ساله است. در این شهر پیر بازار عطاران شیفته مولانا گشته و اسرار نامه خود را به او هدیه می كند و می‌گوید: فرزندش به زودی آتش در سوختگان  عالم می‌زند .

                                                                                       نگ : همان جا   17

پدر و پسر سپس از نیشابور به عزم كعبه حركت كرده و سه روز در بغداد می‌مانند از آن جا به حجاز و شام رهسپار می‌شوند.

مادر مولانا مومنه خاتون در لارنده كه هفت سال مولانا در این شهر زندگی كرده در گذشته و قبر او در آن جاست و مولانا در همان شهر با گوهر خاتون كه مادر سلطان ولد بوده، پیوند همسری یافته است.

«زرین‌كوب -  سرنی – 90»

به هر حال از جزئیات سفر اطلاعی نداریم فقط باید گفت مولانا و پدرش پس از طی راهی طولانی از خراسان و بغداد و حجاز و شام سراز قونیه در آورده اند.

در آن سال‌های دشوار، در آسیای صغیر مردی فرهنگ دوست از خاندان سلجوقی به نام علاء الدین كیقباد فرمانروایی می‌كند كه عارفان را گرامی می دارد و بهاء ولد هم یكی از فرزانگان آواره است امیر او را پناه داده و برای او و یارانش مقرری و انعام فرستاده است احتمالاً ورودی بهاء ولد به قونیه سال 626 هـ.ق برابر با 1229 میلادی می باشد در این شهر بهاء ولد روز هژدهم ربیع الثانی سال 628 هـ. ق معادل با 1231 میلادی چشم از جهان فرو می بندد و مریدان فرزند شایسته او را كه بارها پدر خداوندگار جلال  الدین محمد می گفته به عنوان پیر خود بر  می‌گزینند در پشت این سیمای فقیهانه آتش عشق شعله وری پنهان است تا این كه برهان الدین محقق ترمذی این آتش را فروزان می سازد.

سید برهان الدین محقق از سادات شهر ترمذ خراسان در بلخ شاگرد بهاء الدین ولد بود قبل از مهاجرت بهاء ولد گوشه انزوارا برگزیده ولی به شوق مراد خود بی درنگ رهسپار سفر روم شد اما یك سال پس از درگذشت بهاء ولد به قونیه رسید.

                                                                                شرح احوال مولانا 35

مولانا پس از این سفر چند ساله شام به عنوان دانشمندی سرشناس به قونیه باز می گردد و به تقاضای برهان چله‌نشینی می كند و پس از سه چله دلش آرام می‌گیرد در حالی كه دیگر در مولانا رعونت و خودبینی دیده نمی شود.

برهان الدین را از روزگار جوانی «سید سردان» می گفتند و او سِری را كه می داند به مولانا می سپرد تا این كه در 638 هجری قمری دارافانی را وداع می گوید.

مولانا در حجره او نوشته‌هایی  پراكنده می یابد كه بعدها با سخنان دیگر برهان همراه و تدوین شده و نام معارف برهان محقق را به خود می گیرد.

                                                                                       «همان جا  198»

در پشت «دستار و ردای فراخ آستین» مولانا عاشقی شیدا و شوریده قرار دارد كه مستعد آتش زنه‌ای است و سرانجام آن آتش زنه كه «شمس الدین ملك داد. تبریزی» است از راه می رسد و مولانا را به آتش می كشد طوری كه مولانا در آتش، خود خاكستر شده و برسركوی و برزن می رقصد و نور می‌افشاند.

دوشنبه بیست و ششم جمادی الثانی سال 642 هجری، شمس تبریز در قونیه طلوع می كند. مردی حدوداً شصت ساله كه غمگین است و نگاهی پر از خشم و دلسوزی دارد مردی كه از خطاطی سخن می گوید به این مضمون:

{خطاطی سه گونه خط می نوشته است یكی از آن ها را خود او و دیگران می‌توانسته‌اند بخوانند، دومی را فقط خود او می خواند و سوی را نه خطاط می‌توانسته بخواند و نه دیگران و شمس می گوید این خط سوم منم}.

                                                          خط سوم دكتر صاحب الزمانی آغاز كتاب

و این خط سوم با خواندن روایات و تذكره ها شناخته نمی شود بلكه آن چه گره‌گشای این پژوهش است، سخنان و اندیشه‌های شمس است.

این چنین شخصی با سئوالی كه از مولانا می كند او را بی هوش می نماید سوال این است چرا اگر محمد(ص) برتر است بایزید می گوید سبحانی ما اعظم شانی مرا بستائید یا ستایش مرا كه مقام من چه بزرگ است ولی محمد (ص) می گوید: ما عرفناك حق معرفتك: چنان كه باید تو را نشناختیم مریدان جان سخن را در نمی‌یابند به شمس حمله ور شده تا او را به جرم كفر از بین ببرند ولی مولانا كه مستعد شعله ور شدن است آن‌ها را باز می دارد و مجذوب شمس می شود.

مریدان بی خبر و غافل كه مولای خود را از دست یافته می بینند به آزار و اذیت شمس پرداخته تا این كه در روز بیست و یكم شوال 643 هجری شمس پس از شانزده ماه ماندن در قونیه شهر را رها كرد و بی خبر از آن جا رفت مولانای عاشق در به در دنبال مراد خود می گردد تا این كه خبر او را در شام می شنود مشتاقانه فرزند خود سلطان ولد را با چندین تن از یاران به دمشق می فرستد و شمس در ذی الحجه سال 644 هجری به قونیه باز می گردد.

شمس به ماندن در قونیه رضا داده و با زنی به نام كیمیا پیوند همسری می بندد.

                                                                           زرین كوب - سرنی 106

دوری از شمس كه نزدیك چهارده ماه به طول می انجامد مولانا را خوب پخته و سوخته كرده است بار دیگر كینه شمس در دل‌ها زنده می شود تا این كه شمس به گفته سلطان ولد در آشوب سال 645 هجری برای همیشه ناپدید می شود.

مولانا برای یافن شمس خود به دمشق رفته ول كاری از پیش نمی برد.

چهارمین سفر مولانا به شام این گونه به پایان می رسد سفر اول در كنار پدر سفر دوم به هدایت برهان الدین محقق و در سفر سوم در جستجوی شمس و سرانجام بازگشتی نومیدانه و آفرینش امید هایی نو و تازه.

نخستین راهنمای مولانا بعد از شمس صلاح الدین زركوب بود مردی عامی . ولی مولانا خلوص و صفای او را دوست داشت. مریدان نسبت به صلاح الدین حسادت نموده و حتی كمر به قتل او بستند. صلاح الدین شنید و گفت مگر نمی‌دانند هیچ كاری بدون امر حق انجام نمی پذیرد. مریدان دل شكسته و پشیمان به عذر خواهی آمدند. فاطمه دختر صلاح الدین به همسری سلطان ولد در آمد و مولانا عروس خود را به شاگردی نیز پذیرفت و به او نوشتن و قرآن خواندن آموخت. بعد از ده سال روز اول محرم سال 657 هجری صلاح الدین جان به جانان سپرد.

مرگ صلاح الدین مدتی مولانا را به غم فرو برد. مولانا دنبال مرادی بود كه او را اقناع نماید و او كسی نبود جز حسام الدین چلبی كه مولانا در مقدمه دفتر  اول مثنوی او را «ابویزید الوقت و جنید الزمان» می خواند.

تاثیر حسام الدین در مولانا بسیار زیاد است اما بالاتر از آن نقشی است كه او در آفرینش مثنوی دارد.

شبی حسام الدین در خلوت به مولانا پیشنهاد كرد كه خود اثری ازنوع الهی نامه سنایی (حدیقه الحقیقه) پدید آورد و راویان می نویسند كه همان دم مولانا از گوشه دستارش كاغذی بیرون كشید كه نی‌نامه سرآغاز مثنوی یعنی همان هژده شعر بیت آغاز مثنوی بود و بدین‌گونه سرودن مثنوی آغاز شد.

بشنو این نی چون شكایت می كند                       

از جدایی‌ها حكایت می كند

آفرینش مثنوی، چندی پس از درگذشت صلاح الدین زركوب آغاز شد، اواخر سال 657یا اوایل 658 هجری و پایان آن پس از سال 668 نباید باشد. زیرا كهن‌ترین نسخه موجود در قاهره سال 668 هجری می باشد.

میان سال 660 و 662 به دلیل درگذشت همسر حسام‌الدین و بیماری خود او در كار سرودن آن وقفه‌ای پیش می‌آمد. دفترهای دوم تا ششم مثنوی  در سال های 662 تا 668 هجری آفریده شد. نسخه‌ای كه امروز بر مزار مولاناست پنج سال پس از درگذشت او، روی یكی از دستنویس‌های مورد تأیید او تحریر و باز نویسی شده‌است.

خود مولانا و بار ازدواج كرده است نخست در لارنده گوهر خاتون دختر شرف الدین سمر قند  را به همسری در آورده از او دو فرزند دارد بهاء الدین محمد و علاء الدین محمد كه بنا به روایات با شمس دشمن بوده و در جوانی به سال 660 هجری در گذشته است همسر دوم مولانا گراخاتون  اهل قونیه بوده و مولانا از او هم دو فرزند دارد پسری به نام مظفر الدین چهار سال بعد از مرگ مولانا درگذشته و دختری به نام ملكه خاتون كه تا سال 703 هجری زندگی كرده است.

بیش از همه مولانا با فرزند اول معین بهاء الدین محمد معروف به سلطان ولد حشر و نشر داشته است و پس از درگذشت مولانا ظاهراً عنوان سلطان ولد را مریدان به رسم حرمت برای او به كار برده‌اند.

سلطان ولد چهار پسر داشت جلال الدین فریدون معروف به عارف چلبی، عابد چلبی، واجد چلبی وزاهد چلبی. در دوران خلافت عارف چلبی كه مدت هفت سال به طول می انجامد افلاكی مرید او كتاب مناقب العارفین را به دستور او نوشت.

نیم قرن سفر كردن، خواندن و آموختن مولانا را فرسوده و افسرده جسمی نموده بود و هنگامی كه دفتر ششم مثنوی پایان می گرفت. خود مولانا هم تمایل به خاموشی داشت تا این كه در روز یكشنبه پنجم جمادی الثانی سال 672 هجری برابر با 17 دسامبر 1273 میلادی مولانا با بیت زیر كه در آخرین لحظات عمر خود برای تسكین سلطان ولد خوانده بود برای میشه دیده از جهان فرو بست و شهر كه نه دنیایی را در فراق خود به ماتم نشانه آن بیت این بود.

در خواب، دوش، پیری در كوی عشق دیدم

با دست اشارتم كرد كه، عزم سوی ما كن

برجنازه مولانا صدرالدین قونوی نماز خواند و آن گاه قاضی سراج الدین ارموی  از آن ضایعه دردناك با تأسف و حرمت یاد كرد. بزرگان شهر خویك به مناسبتی سخن گفتند و علم الدین قیصر كه از بزرگان عصر بود سی هزار درم داد معین‌الدین سلیمان پروانه كارگذار مقتدر دستگاه سلجوقی روم صد و سی هزار درم هدیه كرد چندی پس از آن قبه خضرا كه بر سر در آن عبارت یا حضرت مولانا دیده می شود. ساخته شد. در زیر قبه خضرا علاوه بر بهاء ولد و مولانا دهها تن از خاندان و یاران مولانا مدفون اند و گویا با نام مولانا نام قدیم این مكان «رارم باغچه» از بین رفته است.

                                    (رك مثنوی استعلامی دفتر اول صفحات پنجاه و پنجاه و یك)

امروز پس از هفتصد و اندی سال می بینیم كه او با ما و شما در گفتگوست و سرشار از زندگی و طراوات روح و جان ما را در اختیار دارد و با ما سخن می‌گوید.

 فهرست مطالب   

      عنوان                                صفحه  

      مقدّمه                                    3  

       زندگی نامه مولانا                     7 

       آثارمولانا                              15 

     تاثیرمثنوی مولانا درادبیات            23 

          جهان ومیان دانشمندان    

          بررسی ابیات                       25 

          تعلیقات                            422 

           مآخذ                               230    

برچسب ها : بررسی ابیات مثنوی از دیدگاه صاحبنظران , بررسی , ابیات مثنوی , دیدگاه صاحبنظران , بررسی ابیات مثنوی , بررسی ابیات مثنوی از دیدگاه صاحبنظران , پروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیقپروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیق