مسئولیت غار

در مبحث اول این فصل واژه مسئولیت را از دیدگاه لغت‌شناسان بررسی می‌كنیم و سپس مفهوم اصطلاحی آن و اقسام مسئولیت را پیگیری می‌كنیم و در ضمن مسئولیت در فقه را مورد بررسی قرار می‌دهیم

مسئولیت غار

در مبحث  اول این فصل واژه مسئولیت را از دیدگاه لغت‌شناسان بررسی می‌كنیم و سپس مفهوم اصطلاحی آن و اقسام مسئولیت را پیگیری می‌كنیم و در ضمن مسئولیت در فقه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

مبحث اول: مسئولیت و انواع آن در فقه و حقوق:

- مفهوم مسئولیت :

واژة مسئولیت یك واژة عربی است و مصدر صناعی «مسؤول» می‌باشد كه مادة آن «س ال» «یسأل» است.

مسؤول اسم مفهول «س ال» است و در لغت به این معنی است كه كسی مسئولیت چیزی را بر عهده بگیرد[1]  و یا به معنی پاسخگو بودن در قبال امری است.[2]

پس مسئولیت به این معنی است كه كسی در قبال كاری یا چیزی پاسخگو باشد[3] و یا مسئولیت چیزی را بر عهده بگیرد[4].

واژة مسئولیت از حقوق غرب گرفته شده است كه معادل واژة “Responsibility” است.

واژة مسئولیت از جمله واژه‌هایی است كه در مفهوم اصطلاحی خود از معنی لغوی دور نیفتاده است.

در اصطلاح، تعهد قانونی شخص بر رفع ضرری كه بدیگری وارد كرده است خواه این ضرر ناشی از تقصیر خود وی باشد یا ناشی از فعالیت او شده باشد، مسئولیت گویند.[5]

- انواع مسئولیت در حقوق :

مسئولیت در حقوق به انواع گوناگون تقسیم‌بندی شده است كه از نظر حقوقدانان قلمرو آنها متفاوت است. برخی بطور كلی مسئولیت را دو نوع دانسته‌اند: مسئولیت اخلاقی، مسئولیت حقوقی و قانونی[6].

- مسئولیت اخلاقی:

مسئولیتی است كه قانونگذار متعرفی آن نشده باشد مانند مسئولیت انسان نسبت به خود یا خدای خود یا دیگری[7].

- مسئولیت حقوقی یا قانونی:

مسئولیتی است كه مأخذ قانونی داشته باشد و این قسم از مسئولیت دارای ضمانت اجرای قانونی است.[8] بنابراین میان مسئولیت اخلاقی و حقوقی باید تفاوت قایل شد اگرچه ارتباط نزدیكی بین اخلاق و حقوق وجود دارد بطوری كه برخی اندیشمندان حقوق معتقدند كه حقوق در فنی‌ترین بخشهای خود، یعنی تعهدات، مرهون قواعد اخلاقی است[9].

از آنجا كه مسئولیت اخلاقی از موضوع این، رساله خارج است لذا از بحث پیرامون آن خودداری می‌كنیم.

- مسئولیت قانونی یا حقوقی:

حقوقدانان مسئولیت قانونی یا حقوقی را به دو نوع تقسیم كرده‌اند. كه مسولیت قانونی یا كیفری است و یا مسئولیت قانونی، مدنی است كه به مسئولیت كیفری و مسئولیت مدنی موسوم می‌باشد[10].

- مسئولیت كیفری:

مسئولیت كیفری مرادف مسئولیت جزائی است[11] و آن عبارتست از مسئولیت مرتكب جرمی از جرائم مصرح در قانون كه شخص مسئول به یكی از مجازاتهای مقرر در قانون خواهد بود.[12]

- مسئولیت مدنی‌ :

مسئولیت مدنی در مقابل مسئولیت كیفری یا جزائی است. برای مسئولیت مدنی تعاریف گوناگونی از طرف حقوقدانان ارائه شده است. كه به برخی از آنها در ذیل اشاره می‌كنیم.

-           مسئولیت در مقام خسارتی كه شخص (یا كسی كه تحت مراقبت یا ادارة شخص است) یا اشیاء تحت حراست وی بدیگری وارد می‌كند  و هم‌چنین مسئولیت شخص بر اثر تخلف از انجام تعهدات ناشی از قرار داد.[13]

-                             در هر مورد كه شخص ناگزیر از جبران خسارت دیگری باشد، می‌گویند در برابر او «مسئولیت مدنی» دارد. [14]

-           منظور از مسئولیت مدنی تكلیف به جبران خسارت وارده به اشخاص است اعم از اینكه منشأ زیان جرم، شبه جرم، عدم اجرای قرارداد و یا تأخیر قرارداد در اجرای آن باشد.[15]

-                            مسئولیت مدنی هنگامی بوجود می‌آید كه كسی ملزم به ترمیم نتایج خسارتی باشد كه به دیگری وارد آمده است. [16]

از تعاریف فوق می‌توان چنین نتیجه گرفت كه مسئولیت مدنی در معنای لغوی خود بكار رفته است و آن عبارتست از اینكه كسی در برابر كارهای خود در قبال دیگری پاسخگو باشد.

اگرچه دو مسئولیت در برخی موارد مثل، اینكه مجرم با دادن مبلغی پول حق قربانی جرم یا بازماندگان او را بخرد، مخلوط می شود بگونه‌ایكه مرز قاطعی میان مجازات و جبران خسارت قابل ترسیم نباشد، ولی این دو مسئولیت از جهات گوناگون با هم متفاوت هستند. [17]

- فرق میان مسئولیت كیفری و مسئولیت مدنی:

اگرچه میان این دو مسئولیت اشتراكهایی وجود دارد ولی، میان مسئولیت كیفری و مدنی از جهات گوناگون فرق است كه برخی از آنها را ذكر می‌كنیم:

1- در مسئولیت كیفری مبنا و اساس، زیان رساندن به جامعه است زیرا مجرم دست به كاری زده است كه از جهت نظم عمومی غیرقابل تحمل است. ولی، مبنا و اساس مسئولیت مدنی، زیان رساندن به فرد می‌باشد. لذا ضمانت اجرای مسئولیت كیفری مجازات و تجاوز به حقوق عمومی است ولی ماهیت و ضمانت اجرای در مسئولیت مدنی، «جبران خسارت» است.[18]

شاید گفته شود كه حقوق جزا مفهوم «جبران خسارت» را پذیرفته است بنابراین فرق میان ضمانت اجرای این دو مسئولیت نیست؟

درست است كه حقوق جزا با تحولاتی كه داشته است مفهوم «جبران خسارت» را پذیرفته و جانشین مجازات كرده است اما در این زمینه نیز جبران خسارت جنبة عمومی و اجتماعی دارد نه فردی.[19]

2- با توجه به مبنا و اساس تشكیل دهندة هر دو مسئولیت می توان گفت كه صلح، اسقاط و واگذاری در مسئولیت كیفری غیرممكن است ولی، صلح، اسقاط و واگذاری در مسئولیت مدنی امكان‌پذیر است.[20]

3- از جهت منبع مسئولیت، در امور كیفری اصل «قانونی بودن مجازات» می باشد بنابراین هیچ مجازاتی بدون وجود جرم و هیچ جرمی بدون نص قانونی، تحقق نمی‌یابد. ولی در مسئولیت مدنی اصلی «جبران خسارت» است كه یك شخص بر دیگری وارد می‌‌كند بنابراین بدون نص قانون نیز تحقق می‌یابد زیرا، بر هر عمل نامشروع مترتب می‌گردد.[21]

4- چهارمین فرق میان دو مسئولیت از حیث قصد و عمد است. بطور معمول مسئولیت كیفری ناشی از كار عمدی است و عمد و قصد ركن مسئولیت كیفری است. و تصمیم به جرم مجازات ندارد. ولی مسئولیت مدنی ناشی از بی‌مبالاتی و متكی بر قصور است و در تحقق مسئولیت مدنی عمد دخالتی ندارد، یعنی قصد ركن مسئولیت مدنی نیست.[22] دقیقاً به این علت است كه مسئولیت كیفری ارتباط نزدیكی با مسئولیت اخلاقی دارد زیرا نیت مجرم و درجه پلیدی آن و اثری كه در وجدان مجرم می‌گذارد، در میزان مسئولیت مؤثر است. [23]

5- از حیث آئین دادرسی نیز، میان دو مسئولیت فرق است. زیرا صلاحیت رسیدگی به دعاوی كیفری با محاكم جزایی است و مرور زمان خاص دارد. ولی، مسئولیت مدنی بطور تبعی در دادگاه جزا رسیدگی می‌شود. (ماده 11. ق. آ. د. ك).

6- از حیث داوری دربارة رفتار مرتكب نیز، مسئولیت كیفری متضمن تحقیقی عمیق دربارة شخصیت مجرم است ولی مسئولیت مدنی فقط به مقایسة رفتار مرتكب با نوعی رفتار متداول و متعارف اكتفاء می‌كند.[24]

- وجه اشتراك مسئولیت كیفری و مدنی:

با این وجود كه میان دو مسئولیت، تفاوتهایی از جهات گوناگون وجود دارد در برخی موارد این دو مسئولیت مشترك می باشند. كه برخی از آنها را بیان می‌كنیم.

1- هدف در هر دو مسئولیت (مسئولیت كیفری و مدنی) تحزیر و پیشگیری است و بعبارتی الزام به احتیاط است[25].

2- دومین رابطه میان دو مسئولیت در این است كه ممكن است یك عمل موجود هر دو مسئولیت بشود. بنابراین نباید چنین تصور كرد كه مسئولیت كیفری و مدنی با هم متعارضند و قابل جمع نیستند بلكه برعكس، نه تنها با هم در تعارض نیستند بلكه، ممكن است مسئولیت كیفری و مدنی هر دو در یك عمل جمع بشوند مثل قتل، سرقت و بزهكاریهای كه همراه با ضرر رساندن به دیگران باشد.[26]

البته ممكن است كسی عمل نامشروعی از او صادر گردد كه فقط موجب مسئولیت كیفری باشد بدون آنكه خاطی مسئولیت مدنی داشته باشد بشرطی كه ارتكاب عمل نامشروع همراه با ضرر رساندن به دیگری نباشد. مثل ولگردی و مخالفت با مقررات راهنمایی و رانندگی و غیره. از طرفی نیز ممكن است كسی عمل نامشروعی از وی سرزند كه همراه اضرار به دیگری باشد بدون آنكه برای آن عمل در قانون مجازاتی تعیین گردیده باشد. بعبارتی عمل نامشروع فقط موجب مسئولیت مدنی است بدون آنكه خاطی مسئولیت كیفری داشته باشد مثل اتلاف مال غیر بنحو غیر عمدی، فریبكاری و غیره.

با توجه به ضرورت انفكاك و جدایی بین دو مسئولیت (مسئولیت كیفری و مدنی) نگارنده این رساله لازم دانست تا فرقهای اساسی كه میان دو مسئولیت وجود دارد، بسنده و اكتفاء كرده و از وارد شدن به جزئیات امتناع و خودداری كند. بنابراین ادامه بحث را با اقسام مسئولیت مدنی دنبال می‌كنیم.

- اقسام مسئولیت مدنی:

مسئولیت مدنی در معنای اخص كلمه به دو نوع تقسیم می گردد 1- مسئولیت قراردادی یا ضمان عقدی 2- مسئولیت قهری یا ضمان ناشی از قانون[27]. كه آن را مسئولیت خارج از قرارداد[28] یا مسئولیت ناشی از جرم نیز گویند[29].

- مسئولیت قراردادی یا عهدی:

مسئولیت قراردادی زمانی محقق می‌گردد كه ضرر وارده ناشی از عدم اجرایی تعهد و قرارداد باشد كه رابطة زیان دیده را به زیان زننده مربوط می سازد. مثل فروشندة مواد اولیه به كارخانه‌ای كه باید این مواد را به كالای تجاری تبدیل كند، مواد اولیه را به موقع تحویل كارخانه ندهد. لذا خسارتی كه از این رهگذر بر صاحب كارخانه وارد می‌آید ناشی از قرارداد است[30]. مثل تخلف از مفاد قرارداد خصوصی.

- مسئولیت قهری یا ضمان ناشی از قانون:

مسئولیت قهری زمانی محقق می‌گردد كه زیان و خسارت رسیده به دیگری بر اثر نقض قانون و یا فاقد مشخصات قراردادی باشد[31]. مثل تهمت، قتل و غیره.

ابتدا باید قلمرو هر یك از این دو مسئولیت (قراردادی و قهری) بطور كامل تفكیك و مشخص گردد زیرا این دو مسئولیت از جهاتی با هم متفاوتند و چه بسا در برخی موارد قواعد مسئولیت قهری بحال زیان دیده سودمندتر و مناسبت‌تر از قواعد مسئولیت قراردادی باشد یا برعكس، قواعد مسئولیت قراردادی بحال زیان دیده مناسب‌تر از قواعد مسئولیت قهری باشد. در اولی، مثل صغار و مختل‌المشاعر و در دومی، مثل تعهد امنیت.

- قلمرو مسئولیت قراردادی و مسئولیت قهری:

برای تمییز مسئولیت قراردادی از قهری، ابتدا شرایط تحقق مسئولیت قراردادی را مورد مطالعه قرار می‌دهیم. حقوقدانان برای تحقق مسئولیت قراردادی دو شرط اساسی را مطرح می‌سازند بگونه‌ای كه هر گاه هر دو شرط با هم جمع گردند مسولیت ناشی از آن مسئولیت قراردادی است:

1-                       بین زیان دیده و عامل ورود زیان و خسارت قرارداد و عقدی بسته شده باشد.

2-                        خسارتی كه متوجه زیان دیده شده است ناشی از عدم اجرای مفاد قرارداد باشد[32].

در مورد شرط اول می‌توان گفت كه قراردادی كه میان دائن و مدیون بسته می شود باید قرارداد صحیح و نافذ باشد لذا در صورتی كه قرارداد باطل باشد و خسارتی كه در نتیجه بطلان قرارداد ایجاد شده است، در قلمرو مسئولیت قهری است و از قلمرو مسئولیت قراردادی خارج است زیرا، چنین قراردادی از ابتدا نبوده و كالعدم تلقی می‌گردد. [33] برای مثال، مادة 325 ق. م. «جبران خسارت» ناشی از بیع فاسد را در قلمرو مسئولیت قهری قرار داده است. [34]

بنابراین قرارداد باید عقدی باشد كه شرط مطالبه خسارت مفقود نباشد. چه اگر عمل زیان‌آور بر انعقاد عقد مقدم باشد، مثل اینكه یكی از طرفین در جریان مذاكرات طرف دیگر را فریب دهد. و یا عمل زیان‌آور مؤخر از انعقاد قرارداد باشد، شرط مطالبه خسارت مفقود است[35].

همچنین هر گاه هیچ قراردادی بوجود نیاید، مثل خواستگاری از زن، هیچ مسئولیت قراردادی بوجود نمی‌آید[36]. در موراد شبیه به عقد نیز، مسئولیت قراردادی وجود ندارد[37] برای مثال، راننده ای مسافری را بصورت رایگان سوار می‌كند و در اثنای سفر، مسافر صدمه می بیند چون راننده اتومبیل قصد ندارد كه برای خود التزام بوجود آورد و بنای طرفین اباحة انتفاع است در زمرة مسئولیت قراردادی قرار نمی‌گیرد[38].

از طرفی، قرارداد و عقد باید میان مباشر خسارت و زیان دیده انعقاد شده باشد. بنابراین كسی كه جانشین و معاون نقض قرارداد می‌باشد، مشمول احكام ضمان قهری است. برای مثال، كارفرمایی كه با علم و اطلاع كارگری را كه به موجب قرارداد كار در خدمت بنگاه دیگری است استخدام كند[39].

البته تشخیص تعهدات طرفین گاهی مشكل می‌نماید مثلاً، در جایی كه تعهد جنبه فرعی داشته باشد و بطور دقیق توصیف نشده باشد و لذا محكمه باید جهت رسیدگی به دعوا، قرارداد را تفسیر كند. مثلاً، كسی بلیط مسافرت از بنگاه راه‌آهن تهیه می‌كند كه طی آن دو تعهد اصلی بوجود می‌آید كه یكی حمل مسافر است و دیگری بهای بلیط می باشد. در ضمن تعهد فرعی نیز وجود دارد و آن تعهد «امنیت» است بدین معنی كه مسافر شرط می‌كند كه بنگاه راه‌آهن او را صحیح و سالم به مقصد برساند و بنگاه نیز این شرط را می‌پذیرد. بنابراین در صورتی كه در جریان سفر حادثه‌ای پیش آید و مسافر خسارت و زیان ببیند چون بنگاه ملتزم بوده است مسافر را بطور صحیح و سالم به مقصد برساند و از عهده ایفای تعهد برنیامده است، باید خسارت شاكی را ترمیم كند و صرف وقوع حادثه برای بنگاه ضمان‌آور است و لازم نیست شاكی دلیل بیاورد مگر آنكه بنگاه راه آهن ثابت كند كه حادثه در اثر قوة قاهره بوده است مثلاً طوفان خطرناك[40].

استاد عبدالرزاق سنهوری از حقوقدانان مشهور معاصر برای مسئولیت قراردادی سه ركن مطرح می‌كند كه عبارتند از 1- خطای قراردادی 2- ضرر 3- رابطة سببیت میان خطا و ضرر[41].

[1]. معلوف، لویس، المنجد، ترجمة بندر ریگی، محمد، ماده «س ، ا ، ل» ج 1، ص 698.

[2].  آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی – فارسی، ماده «س، ا، ل» ص 273.

[3].  معلوف، لویس، المنجد، همانجا.

[4].  آذرنوش، آذرتاش، همانجا.

[5]. جعفری، لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق، گنج دانش، ش 5114، ص 642.

[6]. مسئولیت مدنی،‌ لور راسا، میشل، ترجمه، اشتری، محمد، ص 1. والوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، سنهوری، عبدالرزاق احمد، ج 1، ص 743.

[7]. همان، و ترمینولوژی حقوق، ص 642.

[8]. همانجا.

[9]. كاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 48.

[10]. الوسیط، ج 1. ص 744 و ترجمة مسئولیت مدنی، ص 2. و الزامهای خارج از قرارداد، ج 1 ، ص 50.

[11]. ترمینولوژی حقوق، ص 644.

[12]. همان، 642

[13]. همان، 645 و قواعد فقهیه، موسوی بجنوردی، محمد، ج 1، ص 196.

[14]. مازو و شاباس، دروس حقوق مدنی، ج 2، تعهدات، ش 374 (بنقل از كاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد ، ج 1، ص 1)

[15]. ترجمة مسئولیت مدنی ، مقدمه، ص نهم

[16]. حسین‌نژاد، حسین‌قلی، مسئولیت مدنی، ص 24

[17]. الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 46.

[18].  همان، ص 51 و الوسیط، ج 1، ص 744 و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 25. و ترمینولوژی حقوق، ص 642. و ترجمه مسئولیت مدنی، ص 2.

[19]. الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 51.

[20]. الوسیط، ج 1، ص 744 . و ترمینولوژی حقوق، ص 642.

[21]. الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 52.

[22]. همانجا، والوسیط، ج 1، صص 744 و 745. و ترمینولوژی حقوق، صص 642 و 643.

[23]. الوسیط، ج 1، ص 745. و الزامهای خارج از قرارداد. ج 1، ص 53.

[24]. حسینی‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 25. و ترجمة مسئولیت مدنی، ص 2.

[25]. الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، صص 51 و 52.

[26]. همان، ص 54. والوسیط، ج 1، ص 746. و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 25. و ترجمه مسئولیت مدنی، ص 2.

[27]. همان، ص 3. و الوسیط، ج 1 و ص 748 و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 26. و الزامهای خارج از قرارداد، ج 1 ، ص 72.

[28]. ترمینولوژی حقوق، ص 643.

[29]. ترجمه مسئولیت مدنی، ص 3.

[30]. همان، ص 3. والوسیط، ج 1، ص 748. و الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 72. و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 26.

[31].  الزامهای خارج از قرارداد،ج1،ص 72. و ترمینولوژی حقوق، ص 643.

[32]. حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 27. و ترجمه مسئولیت مدنی، ص 4. والوسیط، ج 1، ص 754 و الزامهای خارج از قرارداد ، ج 1، ص 74

[33].  همان، ج 1 ، ص 77. و حسین‌نژاد، مسئولتی مدنی ، ص 27. والوسیط، ج 1، ص 754

[34]. ماده 325 ق. م . مقرر می‌دارد: «اگر مشتری جاهل به غصب بوده و مالك به او رجوع نموده باشد، او نیز می‌تواند نسبت به ثمن و خسارات به بایع رجوع كند اگر چه مبیع نزد خود مشتری تلف شده باشد، و اگر مالك نسبت به مثل یا قیمت رجوع به بایع كند، بایع حق رجوع به مشتری را نخواهد داشت».

[35]. الوسیط، ج 1، ص 749. و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 27. و ترجمه مسئولیت مدنی، ص 4.

[36]. الوسیط، ج 1، ص 754. و مازو و تنك، رسالة مسئولیت مدنی، ج 1، ش 116 تا 122 (بنقل از الزامهای خارج از قرارداد. ج 1، ص 75).

[37]. الوسیط، ج 1، ص 754.

[38]. همانجا. و الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 76.

[39]. الوسیط، ج 1، ص 755. و الزامهای خارج از قرارداد، ج 1، ص 74. و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، ص 27. و ترجمه مسئولیت مدنی ، ص 5.

[40]. همان، صص 5 و 6. و حسین‌نژاد، مسئولیت مدنی، صص 27 و 28.

[41]. الوسیط، ج 1، ص 755.

برچسب ها : مسئولیت غار , مسئولیت غار , پروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیق