جرم انگاری جرایم رایانه ای

ارائه تعریف دقیق و به نحوه جامع و مانع مشكل به نظر می‌رسد و دلیلش هم به خاطر این است كه موضوع جدیدی است و هنوز تمام ابعاد و جهات آن شناخته نشده است و به همین خاطر متخصصان امر نتوانسته‌اند تاكنون تعریف جامع از جرائم رایانه‌ای ارائه دهند

جرم انگاری جرایم رایانه ای

گفتار اول: تعریف جرائم رایانه‌ای

ارائه تعریف دقیق و به نحوه جامع و مانع مشكل به نظر می‌رسد و دلیلش هم به خاطر این است كه موضوع جدیدی است و هنوز تمام ابعاد و جهات آن شناخته نشده است و به همین خاطر متخصصان امر نتوانسته‌اند تاكنون تعریف جامع از جرائم رایانه‌ای ارائه دهند به گونه‌ای كه تمام مصادیق جرائم را شامل گردد. در اینجا به تعریف جرم رایانه‌ای و اینترنتی و جرم مجازی به نقل از هفته‌نامه ارتباط می‌پردازیم: راهنمای سازمان ملل پیرامون جرائم كامپیوتری اینگونه تعریف كرده است:

جرائم كامپیوتری می‌تواند شامل فعالیت‌هایی مجرمانه‌ای باشد كه ماهیت سنتی دارند. از جمله سرقت، كلاهبرداری، جعل و سوءاستفاده از سند مجعول كه همگی به‌طور معمول در ضمانت اجراهای كیفری هستند. كامپیوتر نیز فرصت‌های تازه‌ای برای سوءاستفاده به‌وجود آورده است كه می‌توانند و یا باید جرم‌انگاری شوند.

یكی از نویسندگان رهنمود شواری اروپا جرم كامپیوتری را اینگونه تعریف كرده است:

هر عمل غیرقانونی كه كامپیوتر ابزار یا موضوع جرم باشد به عبارت دیگر هر جرمی كه ابزار یا هدف آن تأثیرگذاری بر عملكرد كامپیوتر باشد.

قانون‌گذاران فلاند جرم كامپیوتری را به این ترتیب تعریف كرده‌اند: جرمی است كه دربر گیرنده سیستم‌های نرم‌افزار به عنوان یك هدف و یا یك ابزار یا یك ركن عمل مجرمانه است.

در ایالات متحده آمریكا تعریف وسیعی از جرم كامپیوتری به عمل آمده است: هر اقدام غیرقانونی كه با یك كامپیوتر یا سیستم كامپیوتر یا به‌كارگیری آن مرتبط باشد را جرم كامپیوتری می‌گویند. هر اقدام عمومی كه به هر ترتیب با كامپیوتر مرتبط بود و موجب ایجاد خسارت به بزه‌دیده شده و مرتكب از این طریق منافعی را تحصیل كند جرم كامپیوتری است.

وزارت دادگستری آمریكا هر اقدام غیرقانونی كه برای ارتكاب پی‌جویی یا پیگرد قضائی آن بهره‌برداری از دانش فن‌آوری كامپیوتر ضروری باشد را جرم كامپیوتری دانسته است. بنابراین دانش كامپیوتر برای ارتكاب جرم ضروری است. در حقوق كانادا جرم كامپیوتری شامل هر فعالیت مجرمانه‌ای است كه دربر گیرنده كپی، استفاده جابجا، مداخله، دسترسی یا سوءاستفاده از سیستم‌های كامپیوتری عملكرد كامپیوتر داده‌ها یا برنامه كامپیوتر است.

در آلمان گروه كاری پلیس جنایی فدرال و ایالتی اینگونه تعریف كرده‌اند: جرائم كامپیوتری شامل همه شرایطی است كه پردازش الكترونیكی جرائم متضمن اعمال توأم با بی‌مبادلاتی یا حوادثی كه موجب تخریب عملكرد سیستم كامپیوتر با استفاده غیرقانونی از آن باشد.[1]

در این میان اصطلاح جرم سایبر به جرائم جنایی ارتكابی با استفاده از اینترنت یا سایر شبكه‌های كامپیوتری اطلاق می‌شود و این اصطلاح ارتباط مستقیم با فضای سایبر دارد.

جرائم علیه تكنولوژی اطلاعات از زمان پیدایش و شروع یعنی دهه 60 میلادی تا امروزه گستره‌ای از جرائم كامپیوتری تا جرائم سایبری را شامل می‌شود و اكنونه در فضای حاكمیت جرائم سایبری هستیم. جرائم كامپیوتری تا قبل از پیدایش و تكامل آناتومی و تكنیك فضای سایبر حدوداً شامل 16 عنوان مجرمانه می‌شد، اما در فضای سایبر این جرائم چند ده عنوان مجرمانه را شامل می‌شود. جرائم سایبری یا به تعبیر قدیم‌تر آن جرائم كامپیوتری و به تعبیر نادرست یا مسامحه‌گونه آن جرائم اینترنتی (زیرا اینترنت مفهوم اساسی نیست بلكه یك ابر شاهراه الكترونیكی و واسط است) شامل طیف وسیعی از اعمال مجرمانه می‌شود كه برخی عنوان سنتی مدرن دارند. مثل جعل سایبری، كلاهبرداری سایبری، پول‌شویی در فضای سایبر، قمار اینترنتی (از جمله كازینوهای سایبری/ مجازی)، جاسوسی سایبری و برخی علیه محتوا می‌باشند. مانند پورنوگرافی و محتواهای مضر دیگر. برخی جرائم مخابراتی (مخابرات با ویژگی سایبری و نه مخابرات در دهه 40 تا 70 میلادی) برخی جرائم علیه تكنولوژی اطلاعات (جرائم دستیابی و....)، برخی جرائم با مبنای غیر جزایی مانند جرائم بانكداری الكترونیك، جرائم مالكیت فكری سایبری، جرائم حمایت از داده، جرائم تجارت الكترونیك و.... می‌باشند.

به خاطر داشته باشیم جرائم در هر گروه شامل جرم اصلی یا مادر، جرائم زیر گروه و جرائم مرتبط می‌شوند. مثلاً بازی‌های اینترنتی كه یك گروه آن قمار اینترنتی و زیر گروه قمار اینترنتی، جرائمی مانند شرط‌بندی و.... و نیز جرائم مرتبط با این گروه نظیر كلاهبرداری در حین شرط‌بندی آنلاین، پول‌‌شویی و... است. از این رو به عقیده برخی محققان تعداد جرائم سایبری بیش از دویست عنوان مجرمانه است.[2]

در بند 8 گزارش توجیهی كنوانسیون جرائم سایبر نیز به این موضوع اشاره شده است. فضای سایبر با پیدایش شبكه‌های رایانه‌ای به‌وجود آمد و با پیدایش اینترنت گسترش و تعمیم پیدا كرد. بنابراین به‌طور طبیعی باید اصطلاح جرم سایبر نیز بعد از شناخت فضای سایبر توسط متخصصین امر و نام‌گذاری آن تحت این عنوان به‌وجود آمده باشد.

اولین اقدام رسمی كه در آن صراحتاً به اصطلاح «جرم سایبر» اشاره شده است، اقدام شورای اروپا در نوامبر 1986 مبنی بر تشكیل «كمیته كارشناسان برخورد با جرائم سایبر» است.

شورای اروپا در اقدام دیگری در سال 1997 كمیته جدیدی به نام «كمیته متخصصان جرم در فضای سایبر» به منظور تهیه كنوانسیون جرائم سایبر تشكیل داد.

جدیدترین سند بین‌المللی كه در آن اصطلاح جرم سایبر مورد اشاره قرار گرفته است، كنوانسیون جرم سایبر (مصوب 23 سپتامبر 2001 بوداپست) است. تنظیم كنندگان و تصویب كنندگان كنوانسیون جرم سایبر بدون اینكه توضیحی در مورد اصطلاح جرم سایبر بدهند آن را به عنوان نام آن كنوانسیون برگزیده‌اند. علیرغم اینكه تنظیم كنندگان كنوانسیون جرم سایبر اصطلاح جرم سایبر را به عنوان نام كنوانسیون برگزیده‌اند. در كنوانسیون مذكور و گزارش توجیهی آن از اصطلاحات جرم رایانه‌ای و جرائم مرتبط با رایانه‌اینترنتی نیز استفاده شده است. به عنوان مثال یك دسته از جرائم موضوع كنوانسیون جرائم مرتبط با رایانه‌اینترنتی نامیده شده‌اند.

به موجب مواد 7 و 8 كنوانسیون مزبور، جعل و كلاهبرداری رایانه‌ای زیرمجموعه جرائم مرتبط با رایانه‌ محسوب می‌شوند. هم‌چنین در بند 33 گزارش توجیهی این كنوانسیون آمده است: «هدف بخش اول این كنوانسیون ارتقاء و پیشرفت وسایل پیشگیری و متوقف ساختن جرائم رایانه‌ای یا جرائم مرتبط با رایانه‌ از طریق ایجاد حداقل استانداردهای مربوط به این جرائم است.»[3]

سكوت كنوانسیون جرائم سایبر در خصوص معنی و مفهوم اصطلاح «جرم سایبر» و به‌كارگیری اصطلاحاتی مانند «جرائم رایانه‌ای» و «جرائم مرتبط با رایانه» در این كنوانسیون و گزارش توجیهی آن موجب برداشت‌های متفاوت از اصطلاح جرائم سایبر شده است. بدین تریب كه عده‌ای اصطلاح «جرم سایبر» را صرفاً شامل جرائمی می‌دانند كه از طریق شبكه‌های رایانه‌ای و اینترنت ارتكاب یافته باشند. اما دسته دیگر این اصطلاح را برای تمام جرائم فن‌آوری اطلاعات به‌كار می‌برند.

با این وصف به نظر می‌رسد كه جرائمی كه از طریق رایانه در دنیای مجازی اینترنت صورت می‌پذیرد از دو شكل خارج نیست:

شكل اول: این جرائم دارای ماهیت سنتی است ولی نحوه ارتكاب و شكل‌گیری آن با استفاده از ابزار مترقی‌تر صورت می‌گیرد ولی اصل جرم با آن تفاوتی ندارد. به عنوان مثال در سرقت‌های سنتی سارق مباشراً با انجام دادن عملیات فیزیكی مخفیانه مثل بالا رفتن از روی دیوار، شكستن قفل و كلید و در و پنجره، ربودن و فرار كردن و استفاده از ابزارهای ملموس سنتی و معمولی مانند چاپو، خنجر، میله آهنی، طناب ماشین و غیره مرتكب سرقت می‌شود اما در سرقت رایانه‌ای نوع ابزار و نحوه چگونگی دزدی تغییر كرده است. یعنی از تكنولوژی جدید استفاده می‌كنند و از ابزار الكترونیكی جهت رسیدن به نیت پلید خویش استفاده می‌كنند. یعنی نیت و هدف سارق ربودن مال غیر است و از هر راهی كه ممكن‌الحصول باشد استفاده می‌كند.

به عبارت دیگر در اصل جرم تغییری حاصل نشده است و نفس جرم همان سرقت می‌باشد و جنس سرقت رایانه‌ای همان جنس سنتی است و می‌توان اینگونه نتیجه و بیان كرد كه هرگاه عناصر عمومی و اختصاصی جرم محقق گشت عنوان جرم تام می‌شود. یعنی اگر عنصر قانونی روانی و مادی جرم سرقت كامل شد و عناصر اختصاصی جرم سرقت مثل شكستن حرز و مال غیر به‌طور پنهانی كامل گشت در این صورت می‌توان گفت مجرم، مرتكب جرم «سرقت» شده، چون ملاك‌های این جرم با ملاك‌های جرم سنتی وحدت دارند و یكی هستند.

شكل دوم: ممكن است از طریق رایانه جرمی صورت بپذیرد كه از سوی قانون‌گذار تاكنون جرم‌انگاری نشده باشد. در این خصوص فاقد عنصر قانونی باشد. مانند دستیابی به فایل‌های اطلاعاتی دیگران بدون هرگونه سوءاستفاده یعنی فقط این اطلاعات را مطالعه نماید و این عمل هم بدون اجازه فرد مورد نظر صورت پذیرد و به همین خاطر باید جرم جدید را بشناسد و تعریفی درست از آن ارائه دهند. به گونه‌ای كه شامل كلیه افراد خویش شود و تعریفی كه ارائه شد این است كه:

«هر فعل و ترك فعلی كه «در» یا «از طریق» یا «به كمك» یا «از طریق اتصال به اینترنت» چه به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم رخ می‌دهد توسط قانون ممنوع گردید و برای آن مجازات در نظر گرفته شده است جرم كامپیوتری نامیده می‌شود»[4] و از نظر فقهی می‌توان این چنین نتیجه گرفت و گفت: هر كسی عالماً و عامداً اعم از قول و فعل و ترك فعل كه به واسطه رایانه صورت پذیرد به گونه‌ای كه موجب تعدی به اعراض انساب، اموال عقول و نفوس شود به گونه‌ای كه شارع بدان امر یا از آن نهی كرده باشد گناه و جرم محسوب می‌شود و درخور كیفر حد یا تعزیر می‌باشد. چون در هر صورت علماء اسلامی «هدف از كیفر را پاسداری از مصالح عمومی و معتبر اسلامی یعنی حفظ و حراست از نفس، دین، ناموس، عقل و مال دانستند.»[5]

در كتابچه راهنمای سازمان ملل، جرائم رایانه‌ای بدین شرح تعریف شده است: «جرائم رایانه‌ای می‌تواند شامل فعالیت‌هایی مجرمانه‌ای باشد كه ماهیت سنتی دارند. از جمله سرقت، كلاهبرداری، جعل و سوءاستفاده كه همگی به‌طور معمول در همه‌جا مشمول ضمانت اجراهای كیفری می‌شوند. رایانه نیز راه‌های تازه‌ای برای سوءاستفاده یا استفاده نامناسب به‌وجود آورده است كه می‌توانند و یا باید مجرمانه محسوب شوند.»

همان‌گونه كه ملاحظه می‌شود سازمان ملل متحد با ظرافتی خاص به سه دسته فعالیت به عنوان موضوع جرم رایانه‌ای اشاره كرده است كه عبارتند از:

1. فعالیت‌هایی مجرمانه‌ای كه همه كشورها به موجب قوانین سنتی خود قبلاً آنها را جرم‌انگاری كرده‌اند.
2. راه‌های تازه سوءاستفاده از رایانه‌ كه باید جرم‌انگاری شوند، زیرا تمام نظام‌های حقوقی دنیا در جرم‌انگاری آنها به اجماع رسیده‌اند.
3. راه‌های تازه استفاده نامناسب از رایانه‌ كه قابلیت جرم‌انگاری دارند و كشورها حسب موقعیت خود مختارند كه آنها را جرم‌انگاری كنند یا اینكه با تدابیر و ضمانت اجراهای حقوقی یا كیفری از بروز آنها جلوگیری نمایند.

گروه متخصصان جرم رایانه‌ای سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) نیز به جای تعریف جرم رایانه‌ای «سوءاستفاده رایانه‌ای» را به شرح زیر تعریف كرده‌اند:

«سوءاستفاده از رایانه‌ شامل هر رفتار غیر قانونی، غیر اخلاقی یا غیر مجاز مربوط به پردازش خودكار و انتقال داده‌هاست.»

پروفسور اولریش زیبر در تأیید این تعریف می‌گوید: «امروز اجماع بین‌الملل بر این است كه جرم رایانه‌ای باید به‌طور موسع تعریف شود... مطالعات اخیر مفاهیم وسیع‌تر و پیشرفته‌تر را از مجرمیت داده‌ها و یا جرم اطلاعاتی ارائه می‌كند. ارائه اینگونه تعریف‌ها موجب می‌شود بتوان از آنها در مطالعات مختلف جرم‌شناختی، جرم‌یابی، اقتصادی بازدارنده یا قضایی استفاده كرد. واضح است كه تعاریف تخصصی‌تر و یا طبقه‌بندی جزئی‌تر از پدیده جرم رایانه‌ای وجود دارد و این امر منوط به هدف تحقیقاتی مورد نظر است. طبعاً طبقه‌بندی‌های فنی در كنار تفاوت‌های جامعه‌شناختی تنها ارزش محدودی برای مطالعات قضایی دارد.»[6]

در مقام نقد تعریف فوق گفته‌اند: در این تعریف:

اولاً: ذكر عبارت رفتار غیرقانونی كفایت می‌كند. در حقوق جزا رفتاری كه جرم شناخته می‌شود باید در قانون ذكر شود (عنصر قانونی) از این رو ذكر قید غیر قانونی بودن در تعریف كفایت می‌كند و ذكر دو عنوان دیگر یعنی غیر اخلاقی و غیرمجاز خالی از اشكال نیست.

ثانیاً: جرم در قانون تصریحاً تعیین می‌شود، اما رفتار غیرمجاز گاهی می‌تواند جرم باشد و گاه دارای وصف غیر مجرمانه است. خواه این توصیف غیر جزائی بتواند داخل در مفاهیم و اعمال مسئولیت‌آفرین در حقوق مدنی جای گیرد و خواه در حقوق اداری جاری مجرایش باشد. به هر حال ذكر عبارت غیرقانونی، ذات و اساس جرم را می‌رساند اما عمل غیرمجاز دایره‌ای وسیع‌تر از مفهوم جرم دارد. عبارت غیراخلاقی نیز چنین است.

ثالثاً: جز مسائلی كه در توصیه‌های سازمان ملل و حتی در توصیه‌های خود آقای زیبر و همگنان وی ذكر شده استفاده از حقوق جزا به عنوان آخرین راه‌حل است. تا وقتی بتوان عمل را داخل در مفاهیم مسئولیت مدنی و تخلفات اداری طرح كرد، جرم شناختن آن كاری غیر عقلایی است كه ذكر دلایل این عدم منفعت عقلایی نیازمند بحث‌های تفصیلی است. تعریف موسع OECD در تناقص با اصل «حقوق جزا به عنوان آخرین راه‌حل» است.

رابعاً: از جمله مسائل مهم كه سال‌های اخیر در سیاست جنایی طرح می‌شود مسأله اجتناب از تورم كیفری است. با انباشتن انبان حقوق جزا از جرائم مختلف و جرم شناختن هر عملی بدون توجه به پیامدها یا سودمندی آن این كار عمل را لغو می‌نماید. این تعریف در تضاد با این اصل نیز هست.

خامساً: عبارت پردازش اتوماتیك یا انتقال داده‌ها نیز نارسا است. متخصصان OECD در بخش اول تعریف راه وسیع‌نگری در پیش گرفته‌اند، اما در بخش دوم تعریف، نحوه ارتكاب یا موضوع ارتكاب را بسیار محدود كرده‌اند. محدودیتی كه موجب دور افتادن از برخی لوازم بحث است با تنوعی كه در اشكال مجرمانه جرم رایانه‌ای قابل مشاهده است. انحصار تعریف بر داده‌پردازی اتوماتیك یا انتقال داده‌ها امری غیرمعقول است.[7]

شورای اروپا در توصیه‌نامه (95)R مصوب سال 1995 اصطلاح جرم فن‌آوری اطلاعات را به جای اصطلاح جرم رایانه‌ای به‌كار برده و در گزارش توجیهی توصیه‌نامه مذكور اعلام كرده است: مفهوم جرائم مربوط به رایانه برای اهداف توصیه‌نامه (89)R كه فهرستی از اعمال مجرمانه ویژه را دربر دارد، طرح گردیده است. بندهای 28 و 29 و 30 گزارش توجیهی توصیه‌نامه (95)R شورای اروپا در خصوص تعریف جرم رایانه‌ای اشعار داشته‌اند:

«28- در توصیه‌نامه شماره (89)R عبارت جرم مربوط به رایانه‌ به‌كار رفته است. چنین تشخیص داده شده كه تعریف كردن جرائم مربوط به رایانه به عنوان تیپ یا طبقه ویژه‌ای از جرم به اندازه طبقات موجود جرم در قوانین جزائی خیلی مشكل است اگرچه غیرممكن نیست.

[1] -  پرویزی، رضا، 1382، جرم‌های رایانه‌ای در ایران، هفته‌نامه ارتباط، ص 5.

[2] - دزیانی، محمدحسن، 1383، شروع جرائم كامپیوتری / سایبری، خبرنامه تخصصی انفورماتیك، شورای عالی انفورماتیك.

[3] - Convention on Cybercrime, op, cit, Arts 7 & 8.

[4] - اسحاقی، محمد، 1381، جرائم اینترنتی، گزارش ماه، مركز مطبوعات معاونت اجتماعی قوه قضاییه، ص 30 تا 31.

[5] - ولیدی، محمدصالح، 1374، حقوق جزای عمومی، جلد اول، انتشارات سمت، ص 29.

[6] - زیبر، اولریش، 1376، پیدایش بین‌المللی حقوق كیفری اطلاعات، ترجمه: محمدحسن دزیانی، جزوه جرائم كامپیوتری، جلد سوم، شورای عالی انفورماتیك.

[7] - پاكزاد، بتول، اقدام‌های سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای در خصوص جرم‌های رایانه‌ای، مجموعه مقاله‌های همایش بررسی جنبه‌های حقوقی فن‌آوری اطلاعات، معاونت حقوقی و توسعه قضایی قوه قضاییه، تهران، سلسبیل، چاپ اول.

برچسب ها : جرم انگاری جرایم رایانه ای , جرم انگاری , جرایم رایانه ای , جرم انگاری جرایم رایانه ای , پروژه , پژوهش , مقاله , جزوه , تحقیق , دانلود پروژه , دانلود پژوهش , دانلود مقاله , دانلود جزوه , دانلود تحقیق